Nga ROZI THEOHARI, Boston/
Ajri me shijen e kripës së oqeanit, rëra e imët, e bardhë si miell, që të futet midis gishtërinjve, dielli që ngrihet ngadalë në kupë të qiellit…grataçelë të panumërta ndërtuar në vijë të drejtë mbi rërën e plazhit. Ju ecni si në ëndërr duke kundruar njerëzit që piqen në diell nga njëra anë dhe një vello të lehtë mjegulle të tejdukshme që ka mbuluar ndërtesat gjigante në anën tjetër. Kjo është Florida. Jo e gjitha. Përtej plazhit, para e pas lumit që ecën ngadalë paralel me oqeanin, merr frymë, pulson e gelon parajsa tropikale. Aty shpaloset magjishem toka bujare e portokajve, palmave, bananeve, leandrove dhe luleve të rralla tropikale. Nëpër qytetet turistike,në çdo qoshk do të gjesh informacion të pasur që ju fton të
vizitoni kudo në gadishull muzeumet e artit e të shkencës, salla koncertesh ndërkombëtare, motorsportet etj. “The Walt Disney World”— ëndrra jo vetëm e fëmijëve amerikanë, por edhe te të gjithë botës, ndodhet në jugperëndim të Orlandos. Lodrat e fëmijëve dhe aventurat i ndjekin edhe prindërit e tyre.
Lundrimi me cruise—për të shijuar bukuritë e natyrës ujore e bimore dhe peshqit e delfinët zbavitës. Vizita në “Kenedy Space Center”—prej nga nisen drejt hapësirës heronjtë austronautë.
Mikpritja e amerikanojugorëve—si traditë e vjetër e tyre nëpër familjet me shtepitë karakteristike jugore ose në “Bed &Breakfast,” ku në secilën mëson nga një histori të paharrueshme nga e kaluara… Kur udhëton nëpër Florida, çdo çast është një mbresë që të fiksohet në kujtesë përjetë…
NJE TAKIM I RASTIT
Pushimet verore po i kaloja me të afërmit e mi në Daytona Beach, në veri të Floridës, gjatë ditëve të nxehta të korrikut.Përveç frekuentimit të plazhit bënim edhe shëtitje të gjata me makinë duke u ndalur aty këtu nëpër ekspozita, vende historike apo në dyqanet e vogla të shumëllojshme pranë rrugës së oqeanit.
Një ditë, mbesës sime të vogël iu tek për pica e këmbënguli aq shumë, sa ne u detyruam të ndaleshim në dyqanin e parë të picave që na doli. Dyqani ishte i freskët, i paster dhe seç vinte një erë e mirë, aromë e njohur byrekësh. Ktheva kokën me furi nga banaku dhe papritur dallova fytyrën e bashkëfshatarit tim Pandi Tollko. Ai dhe e shoqja e tij Elena, sa më panë, lëshuan thirrma habie e u ndodhen sakaq pranë nesh.
Ishte një takim me të vërtetë sa i gëzuar aq edhe kujtimsjellës pas kaq vitesh. Pandi futi në furrë picën të piqej dhe erdhi u ul në tryezë, ndërsa Elena po u shërbente klientëve. Biznesmeni shqiptaro-amerikan Pandi Tollko, një mesoburrë me një trup të hollë e muskuloz, ka filluar biznesin e restorantit që para më shumë se tridhjetë vjetësh. Ai së bashku me familjen e tij është pronari i dy picerive, njëra “Neighbor’s Pizza” në qytetin Holly Hill që drejtohet nga vajza e tij, Aleksandra dhe tjetra “Ormond House of Pizza” në Ormond Beach, gati një minutë larg oqeanit, që drejtohet nga djali i tij, Jani. Në të dyja dyqanet ka punëtorë dhe shpërndarës të picave nëpër banesat e klientëve. Dyqani I Ormondit është më i rënduar në shpërndarjen e picave dhe gatimeve të tjera të kuzhinës nëpër hotelet e plazhit për porositë nga turistët si dhe nga shkollat që ndodhen në atë mjedis. Ky dyqan që ka pothuajse madhësinë e një restoranti, frekuentohet vazhdimisht nga skuadrat sportive të të rinjve dhe nga familjet që festojnë ditëlindjet e fëmijëve. Familja Tollko është gjithashu pronare e gjashtë dyqaneve të mëdha që i ka lëshuar me qira.
Duke dëgjuar nga goja e Pandit për sukseset e tij në fushën e biznesit, më erdhi në kokë një mendim për të shkruar diçka rreth jetës së tij, gjë që e fillova të nesërmen, kur ata të dy, burrë e grua, më ftuan në vilën e tyre të mrekullueshme buzë
oqeanit. Ishte një shtëpi njëkatëshe, por e shtrirë në gjerësi, ashtu siç janë zakonisht ndërtesat e Floridës. Oborri me lule shumëngjyrëshe dhe bahçja me pishinën e madhe prapa hijeshonin së tepërmi mjediset e brendshme që ishin të
rrethuara me xhamllëk.
Ulemi në karriget pranë pishinës. Një shatërvan i vogël zhurmon ëmbël, diku, mbi kokat tona. Elena, një grua nikoqire me origjinë greke, na qeras me gurabije që i ka gatuar vetë dhe me pije freskuese. Të nxjerrësh bllokun e shënimeve në një cast të tillë e të bësh pyetje, sikur s’ka lezet, ndaj, ia hedh sytë here oborrit, herë çiftit që më rri përballë. Pandi ka një fytyrë të hequr, pakëz të zbehtë, me dy sy shprehës e të rrudhur pak në cepa, që duken gjithnjë sikur qeshin.
“Pamja jote më kujton fytyrën e babait tënd, xha Janit,” – I them.
Ndërsa gurët e shtruar poshtë këmbëve tona më kujtuan
oborrin e madh me plloça në shtëpinë e Pandit në Dardhë, kur
isha vajzë e vogël e luanim “petash” me motrat e tij. Siç mora
vesh më vonë, Pandi e kishte stisur vetë atë oborr për t’i ngjarë
sado pak shtëpisë prindërore në fshatin e lindjes.
“Të kujtohet edhe nëna ime?” – pyet ai pas një heshtjeje,
duke i mbajtur sytë përdhe.
“ Si jo!” – i them dhe i tregoj se si ne vajzat e fshatit dhe te
motrat festonim Ditën e Pranverës në shtëpinë e madhe të
Tollkos. Teto Sanoja (quhej Aleksandra) na priste me fjalë të
ëmbla, buzëqeshje e shakara e na gostiste me petulla të
shijshme e mollë starkinka.
“ Ishin mollët e bahçes sonë,” – thotë Pandi duke kujtuar e
duke shkuar me mendje e me zemër dekada të tëra mbrapa,
në fëmijërinë e tij, në Dardhën e dashur.
LOST & FOUND – I HUMBUR E I GJETUR
Ai ishte vetëm tetë vjeç kur mësoi të ngarkonte e të
shkarkonte mushkën me drutë e sjella nga pylli. Bashkë me
babanë ngriheshin që me natë e ngjitnin të përpjetën e malit.
Po me babanë mbrenin mushkën në parmendë e lëronin arat.
Pandi i vogël tërhiqte kafshën për kapistalli dhe ecte me kujdes
nëpër brazdat e hapura. Brazda që shtriheshin paralele para
tij si rrugë të çelura pa fund, që e ftonin të rrugëtonte drejt
tyre. Ai ëndërronte makinat, jo parmendat e rënda prej druri
që e lodhnin babanë. Vite më vonë dëshira e tij do të realizohej
kur u regjistrua në politeknikumin “7 Nëntori” në Tiranë. Çdo
verë kthehej në shtëpi i gëzuar dhe ndihmonte me tërë energjitë
e tij familjen në punët bujqësore. Në bahçen e mollëve kishte
ndërtuar një kolibe të vogël, ku rrinte me orë të tëra pas punës,
çlodhej e thurte plane për t’u shkolluar më tej…në të ardhmen.
Me mbarimin e shkollës u emërua mekanik në ofiçinën e qytetit
të Korçës ku punoi vetëm gjashtë muaj. “Ishin ditët me bereqet
të jetës sime që sapo kishte filluar, – thotë Pandi, – isha i pavarur
nga familja, por njëkohësisht e ndihmoja me kursimet që
mblidhja dhe ndjehesha i lumtur.”
Por kishte dalë “orientimi i ri”:…djemtë e fshatarëve që
kishin mbaruar shkollat e mesme profesionale, duhet të
ktheheshin detyrimisht në fshatrat e tyre. Pandi u pushua nga
puna e u dërgua në Dardhë. Ditët e para u mbyll në kasollen e
tij e nuk donte të takonte njeri. Shok me të u bë edhe i kushëriri,
me të njëjtat probleme. Kthesa e papritur e fatit kishte lënduar
pamëshirshëm ndjenjat e tyre…, kishte këputur në mes ëndrrat.
Ishte vera e vitit 1964. Netëve pa gjumë, në koliben e vogël,
larg kontrollit të prindërve, me kokëkrisjen e tyre djaloshare
prej nëntëmbëdhjetë – vjeçari, ata morën një vendim të
shpejtë…Fshati Dardhë ndodhet pranë kufirit me Greqinë.
“A nuk hidhemi “andej?” – propozoi Pandi.
“Me gjithë mend e ke?” – iu përgjigj kushëriri.
“ Toke dorën këtu, — i thotë Pandi.—Besa besë e mos i
trego kurrkujt!”
Ata morën fshehurazi nga një torbë me plaçka e ushqime…,
pritën sa të vinte nata dhe u nisën në drejtim të kufirit midis
fshatit Arëzë e Nikolicë. Ishte një natë e errët me shi të dendur
dhe lumi që rridhte pranë kufirit, ishte fryrë nga uji i turbullt,
duke u bërë tepër i rrezikshëm për t’u kaluar. Të dy e hodhën
vaun duke notuar e duke ndihmuar njëri- tjetrin e dolën në buzë
të një mali. “Ecnim, – thotë Pandi,- këmbadorazi duke shpërndarë
degët e thata të pishave për të mos shkaktuar zhurmë.”
Kur u bindën se e kishin kaluar kufirin, ia dhanë vrapit
duke kapërcyer çuka, selishte e kodra, të lagur deri në palcë, të
uritur e të baltosur, përveç frikës e llahtares që i ndiqte nga
prapa si hije e zezë. “Ndaj të gdhirë, – vazhdon Pandi, – nga
maja e malit dalluam poshtë një fshat gjysmë të shkatërruar,
me çatitë të mbuluara me plloça guri ashtu si shtëpitë e fshatit
tonë. Nga një oxhak po dilte tym. U drejtuam tek ajo shtëpi,
ku na priti një plakë që fliste shqip. “Ku janë të tjerët, vetëm ju
jeni?” – pyeti ajo, e mësuar nga këto lloj kalimesh…”
Në kohën kur djemtë po ndërronin rrobat e lagura e po
pinin çajin e ngrohtë në fshatin grek Janoven, babai i Pandit,
xha Jani, në Dardhë, hyri në kasollen mollëve t’i thoshte të
birit “mirëmëngjes.” Por kasollja ishte bosh. Në murin me
gëlqere Pandi kishte shkruar: “Baba, na falni që po shkojmë…,
nuk dimë a do të na zënë…Perëndia me ne…”
Këtu Pandi e ndërpret bisedën dhe vështron orën. Është
koha për ata të dy të shkojnë në dyqanin e picerisë. Pas tyre
edhe unë. Jam kurioze të ndjek aventurën e dy djelmoshave, e
cila, vite me radhë, u kthye në legjendë për të rinjtë e fshatrave
të Devollit dhe Korçës.
Duke trazuar salcën e picave me një luge të gjatë druri, Pandi
vijon: “Plaka që dinte shqip, na tha: —Do të vijnë burrat të
ngarkojnë me mushka lesh dhie e shqerrkash…Do të shkoni edhe
ju me ta.”—U nisëm e arritëm në Kostur, u dorëzuam në policinë
greke. Gjënë e parë, ata na konsideruan si spiunë dhe na izoluan
për dyzet ditë, duke na mbajtur vazhdimisht nën tensionin e
pyetjeve të panumërta…Ne mundoheshim t’i bindnim se ikëm
me qëllim që të shkojmë në Amerikë, ku kemi dy tetot tona…Ne
donim të vazhdonim shkollën ose, të paktën, të punonim në
zanatin që kishim mësuar…Ne nuk e dinim se tezja e kushëririt
tim ato ditë kishte ardhur si turiste nga Amerika në Dardhë dhe
autoritetet shqiptare e kishin përzënë…”
Dy djemte e rinj kaluan një kalvar mundimesh, rropatjesh
e burokracish duke kaluar nga një kamp në tjetrin në Korfuz,
Selanik, Janinë, Athinë, për gati një vit e gjysmë. Së fundi, të
ndihmuar nga shqiptarë vendës që punonin në zyra me rëndësi,
arritën të siguronin dokumentet për të ardhur në Amerikë.
“Kur u nisa nga Pireu, – thotë Pandi, – për herë të parë në
ata muaj ankthi e frike e ndjeva veten të lirë, me krahë, mora
frymë thellë e falenderova Zotin që më kishte ndihmuar.
Udhëtimi ishte i gjatë, Greqi-Itali-Kanada-Nju-Jork-
i ri, deti më dukej fushë me lule, ndërsa Amerika, parajsa që
më priste krahëhapur. Por nuk ishte plotësisht ashtu. Sapo
mbërrita në qytetin Newtoun të shtetit Massachusetts dhe trokita
në derën e teto Ollgës, e vetmja shpresë që më kishte mbetur,
tetoja më priti me këmbët e para e gati sa nuk ulëriti: “ E solle
kokën? Më mirë të mos kishe ardhur!…Ti u bëre sebep që të
mos shkoj kurrë në Shqipëri!…”
Atë natë pa gjumë ndoshta u plaka dhjetë vjet. Jeta ime më
dilte lakuriq para syve: pa punë, pa strehë, pa një qindarkë në
xhep. Sytë më lotonin kur mendoja se ç’e keqe duhej t’i kishte
zënë babanë, nënën e motrat për shkakun tim. Në ç’humbëtirë,
vallë, i kishin degdisur? A ishin të gjithë gjallë e me shëndet?
Dhe mora një premtim, një premtim që s’do ta trettë as
dheu…Do të punoja kudo, qoftë argat, qoftë hamall…vetëm
të fitoja ç’të fitoja sa për të ngritur familjen time e më pas, të
ndihmoja edhe ata në Shqipëri. Ëndrrat që kisha thurur për të
vazhduar universitetin, u tretën që me rrezet e para të diellit të
ditës pasardhëse. Fatmirësisht, anëtarët e tjerë të familjes së
teto Ollgës më pritën me njerëzi e u përpoqën të më ndihmonin
sa mundnin.”
Bie telefoni, porositën tetë pica nga turistët e hotelit
pranë.Pandi ma tund dorën nga banaku se s’mund të
vazhdojmë më bisedën. Pasi i poqi picat i ngarkoi në minivan
dhe po bëhej gati të nisej.
“Po ti ke punëtor – deliver,”- i them.
“Ka ikur në shpërndarje, – thotë ai,- nuk mund t’i lemë
klientët të presin gjatë.”
HAPAT E PARE
“Pa hë, – thotë Elena, – se mund të të ndihmoj unë tani. Ku
keni mbetur?”
“Te dita e parë në Amerikë, – them unë, – duke pare me
mosbesim tek bashkëshortja joshqiptare e Pandit.
“Dhëndri i teto Ollgës, – thotë ajo, – e ndihmoi Pandin të
punonte në një fabrikë për prodhimin e kompjuterëve. Pandi
kishte njohuri të mira në fushën e mekanikës, kështu që e
përvetësoi zanatin shpejt. Punoi aty pesë vjet, ndërsa natën
vazhdonte shkollën për të mësuar gjuhën angleze.”
Elena shtron e shtrin brumin e picave nëpër tava me
madhësi të ndryshme, duke i vënë rresht njëra mbi tjetrën. Në
të njëjtën kohë ndjek edhe lëvizjen e brumatriçes, u përgjigjet
telefonave ose plotëson kërkesat e klientëve të shumtë. Sot vajza
e tyre, Aleksandra, nuk punon, kështu që ata të dy duhet ta
përballojnë punën vetë. Duke i bashkuar copat e shkëputura
të bisedës së asaj gruaje të palodhur, mësova se Pandi, u
punësua në një kompani tjetër kompjuterësh, sepse aty fitonte
më shumë. Bosi i dytë e transferoi në Detroit e më vonë në
Cikago, por muaj më vonë kompania falimentoi e Pandi mbeti
pa punë. Pas përpjekjesh të dështuara për të gjetur punë të re,
ai filloi si kuzhinier në një mëngjesore dhe pas- dite e natën
punonte në një restorant francez. Çdo ditë katërmbëdhjetë orë
në punën e vështirë e të lodhshme të restoranteve. Atëherë
edhe u njoh e u fejua me Elenën, e cila punonte rrobaqepëse
në një fabrikë manifakture. Kunati, i vëllai i Elenës, ishte pronar
i një picerie dhe ai i propozoi Pandit të bëheshin bashkëpronarë
duke i paguar pjesërisht gjysmën e vlerës së dyqanit. Çifti i ri
Tollko, sapo u martua hyri në borxh e filloi ca nga ca të futet në
biznesin e picave. Pas një viti e shlyen borxhin e filluan t’i fitonin
paratë për veten e tyre. Hapën një piceri të re, pronë të tyre, ku
punonin edhe 2-3 punëtorë. Pasi blenë edhe një shtëpi, u lindën
njëri pas tjetrit dy fëmijë, Aleksandra e Jani.
Ishte viti 1981.Pas disa vitesh pune të pandërprerë e lodhjeje,
çifti Tollko bashkë me fëmijët udhëtuan drejt Floridës për
pushime. Por pushime u thënçin, sepse Pandi, me nuhatjen që
kishte për tregti, kuptoi se ç’do të thotë të kesh një biznes
restoranti në Floridën turistike. Ai shiti dyqanin dhe shtëpinë në
Boston dhe u vendos në Ormond Beach ku bleu një shtëpi dhe
hapi një piceri në Daytona Beach. Më vonë bleu edhe një piceri
tjetër në Holly Hill ku bleu edhe gjashtë dyqanet e tjera të
ndertesës e i lëshoi me qira. Gjatë aktivitetit, Tollkot shitën e blenë
disa herë piceri e shtëpi dhe kjo rrugë u solli fitime të mëdha.
Kur u kthye Pandi në dyqan, Elena kishte pjekur edhe katër
pica të tjera që prisnin për deliver. Ishte 4 Korrik, ora pesë
pasdite. Kudo në Amerikë festohej. Përpara shtëpise- muze të
pasanikut Rokfeler në buzë të lumit Halifax në Daytona Beach,
ku ishin mbledhur një mizeri njerëzish, po shpërndaheshin
flamurë të vegjël amerikanë… Ndërsa familja Tollko
shpërndante gatimet e shijshme të kuzhinës së saj për të
kënaqur klientët e rregullt të dyqanit në këtë dite feste.
FAMILJA
“Në bahçen time kishte bërë folenë një çift pëllumbash, -
tregon Pandi. – Kur vezët çelën zogjtë, prindërit i mësonin ata
të fluturonin dhe të ktheheshin në fole. Një ditë nuk u kthyen.
Në Amerikë fëmijët u ngjajnë zogjve. Kur mësojnë të jetojnë
më vete, fillojnë jetë të re.”
Këtë qëllim i vuri vetes çifti Tollko.Qysh në vogëli Jani dhe
Aleksandra u mësuan me ndjenjën e punës, seriozitetit dhe
përgjegjësisë. Pasi ktheheshin nga shkolla, përgatitnin mësimet
pasditeve e punonin në dyqan bashkë me prindërit.Ata u rritën
duke përdredhur me duart e tyre të vogla brumin, i jepnin
formë e luanin me të si të ishte lodër.
“Një ditë, – thotë Pandi, – u vonova të shkoj në bankë të
derdh paratë dhe i prura ato në shtëpi. Kur i panë fëmijët
vandakët me dollarë mbi tryezë u avitën aty e filluan t’i
numëronin.” E shikoni? – u thashë fëmijëve, puna dhe vetëm
puna sjell para të madhe. Një ditë edhe ju do të fitoni kështu
po punuat si unë e mami. Por nuk mjafton vetëm puna, i
këshilloi Pandi fëmijët, duhet të jeni edhe të
ndershëm…përndryshe s’kini për të bërë kurrë prokopi.”
Të rritur e të edukuar në një mjedis të tillë familjar, sot Jani
e Aleksandra drejtojnë secili më vete biznesin e tyre, i cili u
sjell fitime çdo ditë. Ata kanë punësuar disa punëtorë të cilët
vetëm sa ndihmojnë, sepse aktivitetin kryesor të dyqanit e
kryejnë vetë.
“O Zot, Jani punon si një zhongler me brumin,”- thotë një
djalë i ri amerikan që punon në dyqan, – ne nuk mund ta arrijmë
kurrë atë!”
Jo vetëm punëtore e nikoqirë, por fëmijët Tollko janë edhe
të dashur, buzëqeshur e mikpritës si jugorët. Prandaj dhe
klientela rritet.
“ Ne vijmë këtu çdo ditë, jo vetëm për të ngrënë racionin, -
thotë një plak i moshuar, – ne vijmë këtu për të harruar vetminë.
Këtu ndjehemi si në shtëpinë tonë. – Hello, Pit!—i thërret ai
Pandit, – ku ke qenë që s’të kemi parë këto ditë?”
Pandi dhe Elena tani janë mysafirë te fëmijët. Ata shkojnë
herë te njëri, herë te tjetri për t’i ndihmuar e për t’i lehtësuar
sado pak në punët e lodhshme e për t’u dhënë mundësinë të
çlodhen pak.
RECETA E PICES — SEKRET I FAMILJES
Me këtë titull është botuar një artikull në gazetën lokale të
Daytona Beach për picerin e Janit. Sigurisht, familja Tollko, me
një përvojë tridhjetëvjeçare, tani ka krijuar recetat e veta duke
filluar që nga mënyra e përgatitjes së brumit, gatimit disa stilesh
të salcës, kombinimit të disa lloje djathëra dhe teknikës së
pjekjes. Në menunë e varur në mur do të gjesh një listë të pasur
asortimentesh: disa lloje gatimi picash, si pica e bardhë, pica
me mish, me salçiçe, pepperoni, ullinj, kërpudha etj. Janë të
pëlqyeshme edhe byrekët me spinaq ose me domate e qepë.
Çdo ditë përgatiten rreth gjashtëmbëdhjetë lloje subs si dhe
darka me lazanja, spageti me qofte e salcë, mish pule, viçi etj.
Në fund serviret bakllavaja karakteristike shqiptare dhe
cizkeku vendali. Aleksandra tregon se dyqani i saj dhe ai i të
vëllait në një javë shesin mesatarisht njëmijë pica, njëmijë
sanduiçë, njëqind pjata spageti, pesëdhjetë lazanja, njëmijë
subs, treqind sallata etj.
“Konsumatori është më i zgjuar se i zoti i dyqanit,”- thotë
Jani duke buzëqeshur. – Këtë na e ka mësuar babai. Prandaj
përpiqemi të gatuajmë ushqim me cilësi të lartë dhe porcion të
madh, që të ngop syrin dhe stomakun. Gjithashtu përdorim
lloj- lloj erëzash që nuk i kanë dyqanet e tjera. Shija e ushqimit
tonë i mban klientët tanë të përhershëm.”
Një zile e vogël fshati e varur te dera tringëllin sapo një
klient futet brenda. “Mirë-se-ardhët, – përshëndet Jani buzagas
dhe i flet miqësisht, – nëm porosinë, zgjidh një pije të ftohtë
nga frigoriferi dhe pjesa tjetër e punës na mbetet neve…”
VENDLINDJA
Edhe kur mbushte xhepin me dollarë ose kur i përkëdhelte
fëmijët e tij, Pandin e ndiqte gjithnjë nga prapa kujtimi i atdheut
të largët, fati i prindërve, motrave dhe farefisit. Me ndjenjen e
fajit të djalit plangprishës mundohej të shkruante letra prekëse
e malli për prindërit në Dardhë të cilat disa herë nuk u binin
në dorë. Për fat, njerëzit e tij nuk pësuan gjë pas arratisjes,
sepse ishin familje dëshmori.
Pandi gjithnjë nderoi njerëzit e gjakut të tij dhe shprehu
respekt për prindërit duke u vënë emrin e tyre, Jani e
Aleksandra, fëmijëve gjysmë shqiptarë. Atij i mbeti peng që
nuk i pa më kurrë prindërit gjallë. Ishte një nga shkaqet për të
cilin ai udhëtoi drejt vendlindjes pasi kishte fituar demokracia
në Shqipëri. Bashkëfshatarët e pritën me dhembshuri prindërore
duke e kthyer në festë ditën e mbërritjes së tij. Pasi vizitoi varret,
u çmall me motrat e me familjet e tyre të reja që kishin ngritur,
Pandi iu përvesh meremetimit të shtëpisë së vjetër. Së fundi ai
plotësoi një dëshirë që e mbante peng shpirtin e tij prej kohësh.
Babanë, që kishte vdekur në Korçë në kohë dimri, e solli në
Dardhë dhe e varrosi pranë nënës. Ishte shërbimi i fundit që ai
kryente për të nderuar e respektuar prindërit.
Në fillim të viteve 90-të në zonën e Bostonit filluan të vinin
familjet e para dardhare. Ishte një ditë vere e vitit’ 94, kur Pandi
dhe Elena mbërritën nga Florida në Massachusetts dhe shtruan
një darkë mirëseardhjeje në “Pier 4”, në restorantin e famshëm
të Anton Athanasit në Boston. U ftuan të gjithë dardharët nga
rrethinat e Bostonit. Mbaj mend, isha edhe unë me burrin. I
ftuar nderi ishte bashkëfshatari ynë Teodor Laço, që u ndodh
rastësisht në Amerikë. Pandi, me sy të përlotur, i malluar e i
gëzuar, por edhe i pikëlluar, kishte marrë pamjen e atij djaloshit
ëndërrimtar që vraponte dikur rrugicave me kalldrëm të
Dardhës. Bisedoi shtruar me të sapoardhurit në kontinentin e
ri, duke u munduar të ndihmonte me këshillat dhe përvojën e
tij. Kur mbaroi dreka e u përshëndetëm, çifti Tollko na ftoi të
gjithë ta vizitonim në shtëpinë e tij në Florida. “Shtëpia ime
është e hapur për të gjithë,”- tha Pandi. “Po më parë do të vish
ti tek ne, thanë dardharët e Usterit dhe e ftuan po atë natë në
festën e ditëlindjes së mbesës së vogël të familjes Konda. Pandi
i tha Elenës me shaka: “Ti shko te vëllezërit e tu grekë, unë po
shkoj te vëllezërit e mi dardharë…”
Nuk do të harrohet martesa e Aleksandrës në Florida.
Familja Tollko ftoi tërë dardharët e Amerikës duke u paguar
një pjesë të shpenzimeve. “Dëshiroj që në këtë gëzim të madh
të jem i rrethuar nga dardharët, të cilët do të zëvendësojnë
mungesën e të afërmve të mi,”- u shkruante ai
bashkëfshatarëve. Dhe ata shkuan të gjithë. Dardhari Jani
Melka tregon: “Ishte e shtuna e dasmës dhe Pandi punonte
akoma në dyqan. Shtëpia e tij gjëmonte nga zërat e dasmorëve
dhe të ftuarve. Pandi më telefonon e më thotë: “Jani, nuk mund
ta le dot dyqanin, kam shumë punë. Ty të kam caktuar
qilarxhinë e dasmës. Zgjidh llojet e verërave që pëlqejnë dhe
shtroje muhabetin deri sa të vij unë.” Kënga dhe vallja dardhare
vazhduan deri në mëngjes.
…Ulur në sallon me familjen Tollko kalojmë nëpër duar disa
fotografi nga dasma ose ditë festash familjare.
“Ja këtu, – thotë Aleksandra, – kam dalë në garën për
peshkim me varka. Çdo vit dyzet varka me vajza e gra të reja
dalin në oqean për peshkim.Unë fitova vendin e tretë me
peshkun tridhjetë e dy paund që kapa.”
Në një foto të vjetër bardhë e zi kanë pozuar xha Jani, teto
Sanoja, Pandi dhe motrat, në oborrin e shtëpisë së fshatit.
“Ke ndonjë plan për të shkuar në Shqipëri?” e pyes Pandin.
“ Po…vitin që vjen…Do të shkoj në Dardhë e do të
investoj…Do të bëj një dhuratë për dardharët, ndonjë ujësjellës
apo çfarë tjetër kanë nevojë.”
“Ndoshta i shoqëruar edhe nga fëmijet kësaj radhe,”- i
propozoj unë.
“Po, po…”- tund kokën ai dhe vështron në drejtim të tyre.
“Dini ndonjë fjalë shqip?”- e pyes Janin.
“Di…”qorr.” Kur isha i vogël e humbja ndonjë send e s’e
gjeja babai më tallte kështu. Por unë jam tamam “qorr”
kundrejt gjuhës shqipe e vendlindjes së babait. Nuk dua të
mbetem kështu,”- thotë ai serioz.
Kur e pyes Aleksandrën, ajo më thotë se kupton diçka me
të dëgjuar, por nuk di asnjë fjalë shqip.
“Ja ku po të mësoj unë një, – i them. – Ndersa yt vëlla di
fjalën “qorr”, ti mësoje fjalën “sy.” Shko shikoje Shqipërinë.
Ndoshta aty nuk ka gjëra kaq të bukura sa në Florida, por aty
do të gjesh një gjë të rrallë e të vyer që s’e gjen dot në Amerikë,
do të shohësh shtëpinë ku ka jetuar dhe ka gatuar byrekë e
lakrorë gjyshja jote Aleksandra, së cilës i ke trashëguar emrin…